[290] มูลวจนํ กถาฯ ปฏิวจนํ สลฺลาโปฯ

[291] ‘‘อุทฺธุมาตก’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.242; วิสุทฺธิ. 1.102) วิย ก-สทฺโท ชิคุจฺฉนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ตเมว ชิคุจฺฉนฺโต’’ติฯ ตเมวาติ ปณฺฑิตภาวเมว, อมฺพฏฺฐเมวาติปิ อตฺโถฯ อมฺพฏฺฐญฺหิ สนฺธาย เอวมาหฯ ตถา หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ…เป.… อมฺพฏฺฐํ มาณวํ เอตทโวจา’’ติฯ กามญฺจ อมฺพฏฺฐํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, นามโคตฺตวเสน ปน อนิยมํ กตฺวา ครหนฺโต ปุถุวจเนน วทตีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ยเทว โข ตฺว’’นฺติ เอตสฺส อนิยมวจนสฺส ‘‘เอวรูเปนา’’ติ อิทํ นิยมวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยาทิโส’’ติอาทินาฯ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมวจนตฺเถ กรณวจนนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอทิเส อตฺถจรเก’’ติฯ น อญฺญตฺราติ น อญฺญตฺถ สุคติยํฯ เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถจรเกนา’’ติ อิมินา พฺยติเรกมุเขน อนตฺถจรกตํเยว วิภาเวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อุปเนยฺย อุปเนยฺยา’’ติ อิทํ ตฺวาทฺยนฺตํ วิจฺฉาวจนนฺติ อาห ‘‘พฺราหฺมโณ โข ปนา’’ติอาทิฯ เอวํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวาติ ตํ ตํ โทสํ อุปนีย อุปนียฯ เตนาห ‘‘สุฏฺฐุ ทาสาทิภาวํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ ปาเตสีติ ปวฏฺฏนวเสน ปาเตสิฯ ยญฺจ อคมาสิ, ตมฺปิ อสฺส ตถาคมนสงฺขาตํ ฐานํ อจฺฉินฺทิตฺวาติ โยชนาฯ

โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา

[292-3-6] กิตฺตโก ปน โสติ วุตฺตํ ‘‘สมฺโมทนียกถายปิ กาโล นตฺถี’’ติฯ อาคมา นูติ อาคโต นุฯ โขติ นิปาตมตฺตํฯ อิธาติ เอตฺถ, ตุมฺหากํ สนฺติกนฺติ อตฺโถฯ อธิวาเสตูติ สาทิยตุ, ตํ ปน สาทิยนํ อิธ มนสาว สมฺปฏิคฺคโห, น กายวาจาหีติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉตู’’ติฯ อชฺช ปวตฺตมานํ อชฺชตนํ, ปุญฺญํ, ปีติปาโมชฺชญฺจ, อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ เม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ การนฺติ อุปการํ, สกฺการํ วาฯ อโจเปตฺวาติ อจาเลตฺวาฯ

[297] ‘‘สหตฺถา’’ติ อิทํ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ เตนาห ‘‘สหตฺเถนา’’ติฯ สุหิตนฺติ ธาตํ, ชิฆจฺฉาทุกฺขาภาเวน วา สุขิตํฯ ยาวทตฺถนฺติ ยาว อตฺโถ, ตาว โภชเนน ตทา กตํฯ ปฏิกฺเขปปวารณาเวตฺถ อธิปฺเปตา, น นิมนฺตนปวารณาติ อาห ‘‘อล’’นฺติอาทิฯ

‘‘หตฺถสญฺญายา’’ติ นิทสฺสนมตฺตํ อญฺญตฺถ มุขวิกาเรน, วจีเภเทน จ ปฏิกฺเขปสฺส วุตฺตตฺตา , เอกกฺขเณปิ จ ตถาปฏิกฺเขปสฺส ลพฺภนโตฯ โอนีตา ปตฺตโต ปาณิ เอตสฺสาติ โอนีตปตฺตปาณีติ ภินฺนาธิกรณวิสโย ติปโท พาหิรตฺถสมาโสฯ มุทฺธชณ-กาเรน, ปน สญฺโญคต-กาเรน จ โอณิตฺตสทฺโท วินาภูเตติ ทสฺเสติ ‘‘โอณิตฺตปตฺตปาณินฺติปิ ปาโฐ’’ติอาทินาฯ สุจิกรณตฺเถ วา โอณิตฺตสทฺโทฯ โอณิตฺตํ อามิสาปนยเนน สุจิกตํ ปตฺตํ ปาณิ จ อสฺสาติ หิ โอณิตฺตปตฺตปาณิฯ เตนาห ‘‘หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา’’ติฯ ‘‘โอณิตฺตํ นานาภูตํ วินาภูตํ, อามิสาปนยเนน วา สุจิกตํ ปตฺตํ ปาณิโต อสฺสาติ โอณิตฺตปตฺตปาณี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 1.23) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปจฺฉิมวจนํ ‘‘หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา’’ติ อิมินา อสํสนฺทนโต วิจาเรตพฺพํฯ เอวํภูตนฺติ ‘‘ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิ’’นฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ภูตํฯ

[298] อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปุพฺพํ กเถตพฺพํ กถํฯ เตนาห ‘‘อนุปฏิปาฏิกถ’’นฺติฯ กา ปน สาติ อาห ‘‘ทานานนฺตรํ สีล’’นฺติอาทิ, เตนายมตฺโถ โพธิโต โหติ – ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา, สุกรตฺตา, สีเล ปติฏฺฐานสฺส อุปายภาวโต จ อาทิโต กเถตพฺพาฯ ปริจฺจาคสีโล หิ ปุคฺคโล ปริคฺคหวตฺถูสุ วินิสฺสฏภาวโต สุเขเนว สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺถ จ สุปฺปติฏฺฐิโต โหติ, สีเลน ทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานกถานนฺตรํ สีลกถา กเถตพฺพาฯ ตญฺเจ ทานสีลํ วฏฺฏนิสฺสิตํ, อยํ ภวสมฺปตฺติ ตสฺส ผลนฺติ ทสฺสนตฺถํ สีลกถานนฺตรํ สคฺคกถาฯ ตาย หิ เอวํ ทสฺสิตํ โหติ ‘‘อิเมหิ ทานสีลมเยหิ, ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺเนหิ จ ปุญฺญกิริยวตฺถูหิ เอตา จาตุมหาราชิกาทีสุ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺนา อปริเมยฺยา ทิพฺพสมฺปตฺติโย ลทฺธพฺพา’’ติฯ สฺวายํ สคฺโค ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺโฐ, สพฺพถา ปน เตหิ อนุปกฺกิลิฏฺโฐ อริยมคฺโคติ ทสฺสนตฺถํ สคฺคกถานนฺตรํ มคฺคกถาฯ มคฺคญฺจ กเถนฺเตน ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ กามานํ อาทีนโว, โอกาโร, สํกิเลโส, เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพฯ

สคฺคปริยาปนฺนาปิ หิ สพฺเพ กามา นาม พหฺวาทีนวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมา, ปเคว อิตเรติ อาทีนโว, สพฺเพปิ กามา หีนา คมฺมา โปถุชฺชนิกา อนริยา อนตฺถสํหิตาติ ลามกภาโว โอกาโร, สพฺเพปิ ภวา กิเลสานํ วตฺถุภูตาติ สํกิเลโส, สพฺพสํกิเลสวิปฺปยุตฺตํ นิพฺพานนฺติ เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพติฯ อยมฺปิ อตฺโถ โพธิโตติ เวทิตพฺโพฯ มคฺโคติ หิ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน อาทฺยตฺเถน กามาทีนวาทีนมฺปิ สงฺคโหติ อยมตฺถวณฺณนา กตาฯ เตนาห ‘‘เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสตี’’ติฯ วิตฺถาโร สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 3.26) คเหตพฺโพฯ

กสิ-สทฺโท ญาเณน คหเณติ อาห ‘‘คหิตา’’ติอาทิฯ สามํสทฺเทน นิวตฺเตตพฺพมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อสาธารณา อญฺเญส’’นฺติ อิมินา, โลกุตฺตรธมฺมาธิคเม ปรูปเทสวิคตตฺตา, เอเกเนว โลเก ปฐมํ อนุตฺตราย สมฺมาสมฺโพธิยา อภิสมฺพุทฺธตฺตา จ อญฺเญสมสาธารณาติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ เอตฺถ โสตาปตฺติมคฺโคว อธิปฺเปโต, น พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. 2.383 อาทโย) วิย เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา, น จ จูฬราหุโลวาทสุตฺเต (ม. นิ. 3.416) วิย อาสวกฺขโยฯ ‘‘ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ มคฺคญาณํ อสงฺขตธมฺมารมฺมณเมว, น สงฺขตธมฺมารมฺมณนฺติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิมาหฯ กิจฺจวเสนาติ อสมฺโมหปฏิเวธกิจฺจวเสนฯ

โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

[299] ปาฬิยํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม’’ติอาทีสุ ทสฺสนํ นาม ญาณโต อญฺญมฺปิ จกฺขาทิทสฺสนํ อตฺถีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตฺตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ ปตฺติ จ ญาณปตฺติโต อญฺญาปิ กายคมนาทิปตฺติ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ สา ปเนสา วิทิตธมฺมตา เอกเทสโตปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตธมฺมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ วุตฺตํ, เตนสฺส สจฺจาภิสมฺโพธเมว ทีเปติฯ มคฺคญาณญฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺญาทิจตุกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสน จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาฬฺหํ นาม โหติฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม’’ติฯ ‘‘กถํ ปน เอกเมว ญาณํ เอกสฺมิํ ขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ สาเธนฺตํ ปวตฺตติฯ น หิ ตาทิสํ โลเก ทิฏฺฐํ, น อาคโม วา ตาทิโส อตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ยถา หิ ปทีโป เอกสฺมิํเยว ขเณ วฏฺฏิํ ทหติ, สฺเนหํ ปริยาทิยติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกญฺจาปิ ทสฺเสติ, เอวเมตํ ญาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ ญาณ’’นฺติ (วิภ. 794) สุตฺตปทมฺเปตฺถ อุทาหริตพฺพนฺติฯ

ติณฺณา วิจิกิจฺฉาติ สปฺปฏิภยกนฺตารสทิสา โสฬสวตฺถุกา, อฏฺฐวตฺถุกา จ วิจิกิจฺฉา อเนน วิติณฺณาฯ วิคตา กถํกถาติ ปวตฺติอาทีสุ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติ เอวํ ปวตฺติกา กถํกถา อสฺส วิคตา สมุจฺฉินฺนาฯ วิสารทภาวํ ปตฺโตติ สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา, ตปฺปฏิปกฺเขสุ จ สีลาทิคุเณสุ สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโต อธิคโตฯ สายํ เวสารชฺชปฺปตฺติ สุปฺปติฏฺฐิตตา กตฺถาติ โจทนาย ‘‘สตฺถุสาสเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กตฺถ? สตฺถุสาสเน’’ติ อาหฯ อตฺตนาว ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐตฺตา, อธิคตตฺตา จ น อสฺส ปจฺจโย ปจฺเจตพฺโพ ปโร อตฺถีติ อตฺโถฯ ตตฺถาธิปฺปายมาห ‘‘น ปรสฺสา’’ติอาทินาฯ น วตฺตตีติ น ปวตฺตติ, น ปฏิปชฺชติ วา, น ปรํ ปจฺเจติ ปตฺติยายตีติ อปรปฺปจฺจโยติปิ ยุชฺชติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพมฺปิ อวุตฺตํ, ตเทตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา, ปรโต วุจฺจมานตฺตา จ อวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามตฺเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ